...........БЯСАЛГАЛ..........

Ам дамжсан яриа 1

Буддын шашны тэргvvн 13 -р Далай лам Монголд анх 1905 оны могой жил ирж 1906 оны гал морин жил буцсан гэдэг. Гэгээнтнийг Монголд залрахад сvсэгтэн олон мєргєл vйлдэж урдах хойтохоо даатган бие сэтгэлээ ариусган байх vед 20 гаран насны охиноо дагуулсан хижээл эмэгтэй хадаг барин “голомт залгах vр хайрлахыг хvссэн”-ийг гэгээнтэн сонссон боловч хариу хэлэлгvй дараагийн хvмvvстэй харьцаж хэд хоног vргэлжилсэн мєргєл, буян номын ажил єндєрлєн Улан-Удэ-г зорьжээ. Буриад Монголд очсоны дараа олон хvн мєргєл хийхийн сацуу хvv, охин хайрлаач гэх бvрд дээрхийн гэгээнтэн ёсоор болгосон хариу єгсєєр байж. Vvнийг анзаарсан бараа бологсодын нэг нь “Танаас нэг зvйл асууж болох уу” гэхэд зєвшєєрсєн хариу сонссон тэрбээр “Ар монголд таныг морилж явахад 20 гаран насны охиноо дагуулсан хижээл эмэгтэй “Голомт залгах vр хайрлаач” гэж байсныг та санаж байна уу? гэвээс дээрхийн гэгээнтэн “-тиймээ санаж байна” гэжээ. Та тэр хvнд голомт залгах vр хайрлаагvй атлаа энд хvv, охин хvссэн бvгдэд аваарай гээд байх юм. Ямар учиртай юм бэ? гэхэд гэгээнтэн

“Ар монгол гэдэг чинь муу хvн тєрдєг газар биш ээ,

энд хvн мал, тахиа, гахай, хорхой шавьжны сvнс нvдэнд дvvрэн харагдаж байна” гэж хариулжээ. Чухамхvv тэр vед хvний дээд тєрлийг миний Монголд, дараагийн тєрлийг Тєвдєд олж тєрдєг байсан гэдэг.

Ам дамжсан яриа 2

Хятад улс ламтай байвал Тансан лам шиг, хутагт хувилгаад байвал Шижи хутагт шиг хvнтэй байя гээд шашин суртал, бурхан шvтээнээ устгасан гэдэг. “Тансан ламын баруун этгээдэд зорчсон нь” киног хvн бvхэн санаж байгаа. Шижи хутагт “1000 хятад хvн харахад есєн зуун ерэн хэд нь адгуусан тєрєлтэй vлдсэн цєєхєн нь хvн тєрєлтэй байхад, 1000 монгол хvн харахад есєн зуун ерэн хэд нь хvн тєрєлтэй vлдсэн нь адгуусан тєрєлтэй байх юм гэж хэлж байсан гэдэг.

Монгол хvн тєлєгч,

хятад хvн шинжээч байдаг нь байгалийн хишиг. Єєд бологсодын алтан савыг нээдэг єєрийн танил зурхайчтай 4 жилийн ємнє уулзаж монгол хvний тєрєл, тєєргийн талаар ярилцахад “60, 70, 80 хvрсэн єтгєс єєд болох нь харьцангуй цєєн /Энэ нь монгол хvний наслалттай холбоотой байх/. Харин 20, 30, 40, 50 хэдэн настай хvн єєд болох нь элбэгшжээ. Тэд гол тєлєв аваар осол, хорт хавдраар нас нєхцєх юм даа” гэж ярьсан. Єєд бологсдоос хэдэн хувь нь хvн тєрлєє олж тєрдєг юм бэ? гэхэд: vнэнийг хэлэхэд хvн тєрлєє олж тєрєх нь дэндvv цєєхєн. Алтан савы нь нээлгvvлэгсэд єєд бологсдоо дахин хvн тєрлєє олж тєрєх нь vv? гэдгийг голлон асуудаг. Сэтгэлийг нь бодоод хэдэн хатуу ном уншуулахаар хэлж єгєєд явуулах юм даа гэсэнсэн.

Цєєхєн мєртлєє тэнгэрлэг заяатай бидний монголчуудын хvн чанар, золбоо хийморь, буян заяа хоёрдохь мянганыхаа шувтаргад сvрхий дордоход

бие сэтгэл чилээрхэн єнєєгийн монголчуудын амь амьдрал, зан заншилын бодит байдлыг євєг дээдсийн дагаж мєрдєж ирсэн арга билэгтэй харьцуулан ажиглаху:

Комиссын дэлгvvр

Комиссын дэлгvvрийн хувцас ємсєх Монголчууд малгай, бvс, тэлээгээ, бусдад хэрэглvvлдэггvй. Хуучирч муудахлаар нь ил хаядаггvй, хуучирсан хувцасны адил шатаадаг уламжлалтай. Монгол хvнд 104 тєрлийн євчин ирдэг байсан тэр vед хvний хуучин гутал ємсєхєд 30 гаруй тєрлийн євчин халддаг гээд бусдын гуталд хєлєє дvрдэггvй байлаа. Єдгєє манайхан Орос, Хятад, Япон, Солонгос, Англи, Америк зvсэн зvйлийн хvмvvсийн хуучин хувцас ємсч биендээ бузар шингээж явцгаах болсоор чамгvй хугацаа єнгєрлєє. Хир, шивэр, хулмас тэргvvтэн нь ариллаач, дэв бузар нь дагалдан яваа тэр муухай эд агуурсыг биедээ хэрэглэснээр єєртєє муу муухайг шингээж, зовлонгийн vр тарьж байгааг vл огоорон нэг хэсэг нь тvvнийг оруулж ирж ашиг хонжоо олж, нєгєє хэсэг нь ємсч эдлэн байгаад харуусаад баршгvй. Эдэлж хэрэглэж явсан эзэн нь

vхэж vрэгдсэн,

голж хаясан зvйлийг яахаар монголчууд хэрэглэх ёстой юм бэ? Дэлхийн цээжинд тєрсєн та бидний тєрєл, тєєрєг бусдаас єєр байх нь бvv хэл, нохойн гєлєгнvvдээс цээжнийх нь гєлєг єєр байдаг шvv дээ.

Ам дамжсан яриа 3

МУИС-д олон жил багшилсан ардын багш Д.Чойжилсvрэн гэдэг хvнийг миний vеийн сэхээтнvvд бvгд шахуу мэднэ. Миний хувьд зургийг нь харж, сурагийг нь сонссоноос цаашгvй. МУИС-ын багш нарт хэдэн орон сууц хуваарилахад нас, ажилласан жилээрээ Чойжоо багшид байр ноогдох ээлж таарч... Хуваарь хийсэн хvмvvс єндєр настай хvн орж гарахад амар гэж 1-р давхарт байр хуваарилаад тэр тухайгаа дуулгахад

“Би толгой дээрээ хvн гишгvvлэхгvй ээ”

гээд хамгийн дээд давхарт сууц авчээ ... Намар бvр ургац хураалтад багш оюутнууд бvгд хамрагддаг байсан тэр цагт Чойжоо багш бас л явдаг байж. Асарт багш нар хєнжил пvvгээгээ оруулж байрлуулах vед Чойжоо багш алга байж. Залуу багш нар ярилцаад бие засах, орж гарахад нь амар, багшийн пvvгээг асарын аманд ойрхон тавьчихъя гээд єєрсдєє хєнжил гудсаа байрлуулж байтал Чойжоо багш орж ирж. Хамт явагсад саналаа хэлэхэд

“Би хєл дээгvvрээ хvн алхуулахгvй. Хойморт унтана.”

гээд хєнжил пvvгээгээ дээшээ тавьсан гэдэг. Ийм хvмvvс манай монголд олон байсан, байгаа, цаашдаа бvр олшрох болно. Урьдын буянаар хvмvvн тєрлийг олохдоо сайн тєрлийг олсон ухаантнууд хойдох урдхаа бодож амьддаа тэргvvн дээрээ хvн гаргахгvй, vрэгдсэн хойноо vр хvvхдээ хvний доор оруулахгvйн тулд нийтийн орон сууцанд суух гэж шимтдэггvй юм билээ. Шvтэн бишрэх эрх чєлєєтэй болсон энэ vед бурхан шvтдэггvй айл бараг vгvй болж дээ.

Манай доод айлын бурхан шvтээн тэр єрєєний энэ хэсэгт байрладаг учраас, бурхан шvтээнийг нь хvндэтгэж бид энэ єрєєнийхєє тэр хэсгээр явдаггvй юм гэж ярьж хэлж байгаа хvнийг би лав дуулаагvй юм байна.

Бvхний дээр бурхан байдаг гэдэг утгаараа бусдын бурхан шvтээний дээгvvр хэн бугай ч явж нvгэл хураах ёсгvй бєгєєд таныг олон давхар орд харшид амьдрахыг тань буруутгахыг би эрмэлзсэнгvй. Гэр бvл, vр хvvхэд, ач зээгийн чинь эрvvл мэнд, амь нас, эд баялаг, хийморь лундааг тэтгэж элдэв бусын гай барцадаас хамгаалж байдаг, бурхан шvтээнийг чинь бусдын хєл доор орж сэвтэхээс сэргийлж буй минь энэ. Бурхан шvтээн дээгvvрээ хvн

алхуулаад

байх нь бvv хэл салхин доогуур нь гарахаас цээрэлмээр хvн олон болсныг та анзаарч байгаа байх аа. Монголчууд амны билэгээс ашдын билэг гэдэг. Гэтэл єнєєдєр билэг дэмбэрэлгvй олон vг бидний єдєр тутмын ярианд хэрэглэгдэж хэвшжээ. Т.Баттулга